Sławomir Mrożek – prawda, wolność i lęk
Autorka, doktor nauk humanistycznych UJ, szczególnie zainteresowana myślą m.in Jana Pawła II, a w sporej części właśnie Sławomira Mrożka, wystawia świadectwo etyczno-moralnej perspektywy czytania zarówno jego prozy, jak i dramatów. Zaznacza, że książka jej ma w pewnym sensie charakter przełomowy – jest przeciwstawieniem się zrodzonej w latach 70. XX wieku tezie, mówiącej o braku jakiejkolwiek „jednolitej linii rozwojowej”, która spajałaby cały dorobek myślowy pisarza. W kontekście tekstów Mrożka Agnieszka Kurnik podejmuje tematykę wolności w sensie etycznym oraz świadomość istnienia jednostki, odkrywając tym samym dynamiczną linię jego twórczej myśli.
Wpływ Freuda i Junga
Na wstępie autorka zachęca do zbadania różnokierunkowych źródeł wczesnej twórczości dramatycznej Mrożka i choć słowa pisarza na ogół wymykają się wszelkim schematom myślowym, rysuje obszerną panoramę jego inspiracji, również tych psychoanalitycznych – wskazuje bowiem na Zygmunta Freuda i Karola Gustawa Junga jako badaczy, z których Mrożek pragnie czerpać pełną garścią, a których założenia wpisał w swoje przemyślenia o granicach świadomości człowieka. Na podstawie najsłynniejszych utworów z tego okresu (m.in. Strip – tease, Tango, Dom na granicy czy Indyk) Agnieszka Kurnik dokonuje niezwykle szczegółowej i precyzyjnej analizy poszczególnych dramatów, dając nam klucz do odczytania systemu etycznego Mrożka. Ta metoda będzie zresztą obecna w toku dalszej lektury.
Zagadnienie Wolności w aspekcie moralnym zostaje przydana Mrożkowi również jako młodemu prozaikowi. Jego wczesne prozy okazują się próbą zapisania świata jako przestrzeni zmagań mentalności jednostek ze społeczno – moralno – polityczną rzeczywistością, w której owe jednostki nie mogą się odnaleźć.
Imponderabilia
Autorka prowadzi swoje rozważania do czasu dramatów emigracyjnych Mrożka – sporą część poświęca jednemu z najznamienitszych tekstów dramatycznych – Emigrantom, jako utworowi, który wyznaczył pewien wzór rozumienia zniewolenia w opowiadaniach lat 80. Prócz obfitych przytoczeń pochodzących bezpośrednio z utworów i prywatnej korespondencji Mrożka, rozważania te poparte są wypowiedziami historycznoliterackim i filozoficznymi znawców takich jak Jan Błoński czy Stanisław Kowalczyk, co dodatkowo wzbogaca wnioski analityczne.
Autorka, badając pojęcie wolności u Mrożka, sięga także do jego oceny strachu – nieodłącznego warunku wolności: Lęk, strach, którego „znawcą” a nawet „poetą” jest, podług J. Błońskiego, sam Mrożek to konsekwencja pojmowania wolności jako konieczności. Odpowiedzialność, integralnie związana z wolnością, jak i ryzyko popełnienia błędu budzą w jednostce rozliczne obawy. Nie traktując strachu wyłącznie jako wyniku zaistnienia sytuacji ekstremalnych, autor wiąże go ściśle z egzystencją jednostki.
W książce Agnieszce Kurnik otrzymujemy zbiór interpretacji starannie wyselekcjonowanego materiału literackiego, na podstawie którego zrodziły się refleksje dotyczące moralnej i etycznej problematyki twórczości Sławomira Mrożka, jakże często zbliżającego się w swoich tekstach do doświadczenia pełni człowieczeństwa i zrozumienia jego istoty.
Czym jest „krzywe zwierciadło” Mrożka, jak odradza się rozebrany na kawałki świat wartości takich jak Prawda, Dobro i Piękno i jak poruszają się bohaterowie konkretnych dramatów w przestrzeni wyboru dobra i zła – nad tym zastanawia się Agnieszka Kurnik, prezentując oryginalny projekt ontologiczny mrożkowskiego bohatera.
Natalia Tokarczyk
Agnieszka Kurnik, Wolność w prawdzie w twórczości Sławomira Mrożka, Kraków 2013, ss.207.